Tweemaal hebben we met een volle zaal een zeer levendige discussie gevoerd rond de centrale vraag tijdens de workshop “Kan de tuinbouw winstgevend transformeren naar een inclusief model voor de tuinder, zowel op het eigen terrein, in de keten en het gebied. Leiden de veranderingen tot een financieel houdbaar businessmodel en inspireert het andere tuinders om ook stappen te zetten?”.
Dat de vraagstukken groot zijn die op de borden van de agrarische ondernemers liggen, behoeft geen nadere toelichting. En dat het huidige tuinbouw-systeem leidt tot steeds hogere verborgen maatschappelijke kosten, weet ook iedere deelnemer. De kosten worden nog niet meegenomen in de marktprijs. Grote vraag blijft wie het gaat oppakken. Het gesprek ging dan ook over de markt en het marktsysteem. Wie is de markt en wie zorgt dat de markt in beweging komt?
Naast economische waarden, zouden we nog veel meer naar andere waarden moeten kijken, zoals ecologisch en sociaal. Ook al blijft kwantificering een grote uitdaging. De regelgeving rond CSRD (Corporate Sustainability Reporting Directive) geeft de urgentie aan en kan ons helpen. Growers United experimenteert al met deze duurzaamheid verslaglegging.
Het systeem is uit balans en in balans brengen doen we nog te vaak door symptoom bestrijding. De vraagstukken zijn groot en vaak te groot voor de individuele ondernemer. Samenwerken lijkt dan ook geen keuze maar broodnodig. Er zijn te weinig prikkels om te verduurzamen of over te schakelen naar natuurinclusief telen. De perverse prikkels brengen zelfs het tegenovergestelde te weeg.
We moeten af van korte termijn visies, gericht op winst en groei en lineaire organisaties. Het (voedsel)systeem moet robuuster worden. de onzichtbare baten moeten we zichtbaar maken, de kosten die wegvallen door verduurzaming in beeld krijgen, de ecologische en sociale waarden meenemen in ons verhaal. Hoe en wat er in de jaarrekening van de toekomst komt te staan, blijft nog ingewikkeld. Kwantificeren van sociale en ecologische waarden is nog ingewikkeld en de meeste ondernemers zijn geen boekhouders maar willen bezig zijn met hun mooie bedrijf.
Als je wilt veranderen, moet je begrijpen hoe het werkt. En om het grote geheel te zien, is het handig om uit te zoomen. We gebruiken hier het valueweb-model voor. Een model wat we in ons onderzoek verder ontwikkelen en ons laat zien dat het ecosysteem ingewikkeld is en er vele verbindingen zijn. Zoveel zelfs, dat ondernemers zelf niet het gehele overzicht hebben. 4 studenten van hogeschool Inholland hebben 8 ondernemers gesproken, 4 in de tomaten- en 4 in de chrysantensector. De valuewebs zijn verschillend, maar nog opvallender is dat de respondenten niet alle relaties in beeld hebben. Zo werd het waterschap niet genoemd door de respondenten. Er zijn meer ‘vergeten’ relaties die de studenten als witte bollen in het valueweb hebben opgenomen.
Een goede discussie en een opbouwend gesprek helpen ons, ondernemers, overheid, onderwijs en onderzoekers vervolg stappen te zetten, kennis delen en kennis creëren. Door out-of-the-box te denken tijdens de workshop en met elkaar een nieuwe jaarrekening te ontwerpen, waar naast de economische waarden ook de ecologische en sociale waarden zichtbaar worden, zien we kansen, maar ook bezwaren. Om aan sociale en ecologische waarden euro’s te verbinden helpt enerzijds de boekhouder om te kunnen rekenen, maar belemmert anderen in hun passie en ambitie.
Dit zouden de nieuwe posten op de jaarrekening kunnen zijn:
1. Bodem en bodemgezondheid; gezond bodemleven, weerbaarheid tegen boven- als ondergrondse plagen en ziekten.
2. Plantgezondheid, weerbare plant, gebruik van biologische gewasbescherming (i.p.v. chemische gewasbescherming), gezond gewas, preventief beheer, ecologische principes
3. Voedselproductie (groenten, fruit, sierteelt), bijdrage aan voedselzekerheid, voedselveiligheid en toegang tot gezond voedsel, effectieve productie e, maatregelen tegen voedselverspilling,
4. Energie: geen fossiele brandstoffen, groene stroom, groen gas, biomassa, geothermie, restwarmte en warmte uit oppervlaktewater, laag energiegebruik
5. Water, waterkwaliteit, waterberging, laag watergebruik, geen vervuiling van water, geen vuil water lozen.
6. Circulariteit, optimaal verwaarden van reststromen, klimaatneutraal, gesloten nutriëntenkringloop, minimale externe input.
7. Broeikasgas uitstoot, stikstof uitstoot
8. Materiaalgebruik: herbruikbare materialen, herbruikbare verpakkingen, geen plastics, afbreekbare materialen
9. Luchtkwaliteit: geen schadelijke emissies in en buiten de kas
10. Biodiversiteit, in en rond de kas, versterken biodiversiteit in de bodem, lucht en water
11. Aantrekkelijk landschap, versterken kenmerkend landschap voor de regio, bedrijf passend in het landschap, geen overlast voor de omgeving.
12. (economisch) inkomen tuinder (en familiebedrijf), financieel veerkrachtig, overdraagbaar (familie)bedrijf
13. Gezond geproduceerd voedsel, lokaal voedsel, ‘gezond’ geproduceerde bloemen (voedsel voor de mind), onderscheidend in smaak, herkomst of kenmerken
14. Welzijn van de medewerkers, fysiek en mentaal aantrekkelijk werk
15. Tuinder-Burger-relatie, tuinderij is gewenst en gewaardeerd in eigen de omgeving
16. Tuinder-waardenketen, tuinder, heeft regie over product, markt en prijsrelatie
17. Arbeidsvreugde, arbeidsplezier voor alle betrokkenen
18. Samenwerking in de keten en/of gebied om gezamenlijke doelen te bereiken.
We zijn er nog niet uit en 18 nieuwe posten op de jaarrekening is wellicht te veel en een te grote stap. Het denken in drie waarden, economisch, ecologisch en sociaal is wel de richting waar de tuinbouw het over eens is. Het huidige systeem is onhoudbaar en de tuinders willen niet naar het Malieveld om te protesteren voor de continuïteit van hun bedrijven en de sector. Vooraf zelf het heft in handen houden, past bij de sector!
Gerry Kouwenhoven
